نقش موقعیت ترانزیتی ایران در حل بحران اقتصادی پاکستان

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ پاکستان برای جبران کسری بودجه و واردات انرژی به تسهیلات خارجی یا خرید ارزان انرژی نیاز شدید دارد، به همین دلیل اسلام آباد برای پوشش ناترازی و ناامیدی از صندوق بین المللی پول، به دنبال همکاری و تقویت روابط اقتصادی خود با روسیه و عربستان است که این موضوع برای ایران از منظر بازار گاز و امنیتی می‌تواند در بلندمدت به چالش تبدیل شود.

پس از چند دور مذاکره پاکستان با صندوق بین المللی پول برای دستیابی به توافق، ۲۰ ژوئن ۲۰۲۲ پاکستان بحران‌زده به‌طور رسمی از واشنگتن خواست در گرفتن وام از این نهاد پولی برای نجات از فاجعه مالی کمک کند. درخواست اسلام آباد از صندوق بین المللی پول در شرایطی بود که ذخایر ارز خارجی به سرعت ریزش داشت (کمتر از ۹ میلیارد دلار آمریکا) و ارزش روپیه کاهش یافته بود (۲۱۵ روپیه: ۱ دلار آمریکا).

دلیل کاهش سرمایه گذاری چین در پاکستان

علاوه بر اقتصاد بحران زده، افزایش هزینه‌های زندگی به دلیل رشد مداوم قیمت نفت، بنزین و همچنین برق از بسیاری جهات به نیروگاه‌های مستقل چین (IPP) فعال در پاکستان مرتبط است. اوایل ژوئن نیروگاه‌های مستقل چین از تأمین برق خودداری کردند، زیرا هشت شرکت منتظر تسویه بدهی تجمعی خود به مبلغ ۳۴۰ میلیارد روپیه بودند تا هزینه تولید برق را پوشش دهند. حتی پس از تسویه ۵۰ میلیارد روپیه، مطالبات سرمایه گذاران چینی به ۲۹۰ میلیارد روپیه خواهد رسید.

صندوق بین المللی پول در مذاکراتی که در دوحه قطر برگزار شد، از پاکستان خواست یارانه‌های برق و فرآورده‌های نفتی را لغو کند

ناتوانی دولت در پرداخت بیش از ۵۰ میلیارد روپیه باعث شد شرکت‌های چینی که بخشی از راه گذر اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) نیز هستند، واحدهای خود را تعطیل کنند تا قطعی گسترده برق در سراسر پاکستان به‌وجود آید. البته طبق گزارش دولتی سال ۲۰۲۱، شرکت‌های چینی به‌دنبال کسب سود ۵۰ تا ۶۰ درصدی هستند که یکی از دلایل اصلی افزایش قیمت برق پاکستان است.

صندوق بین المللی پول در مذاکراتی که در دوحه قطر برگزار شد، از پاکستان خواست یارانه‌های برق و فرآورده‌های نفتی را لغو کند. از آنجایی که مقام‌های پاکستانی تمایلی به افزایش بیش از حد قیمت‌ها ندارند، صندوق بین المللی پول از پاکستان خواست تا با نیروگاه‌های مستقل چین برای کاهش هزینه برق و بدهی‌های دورانی- یک‌هزار و 500 میلیارد روپیه- دوباره مذاکره کند.

پیچیدگی نقش نیروگاه‌های مستقل چین و همچنین مذاکرات پاکستان با صندوق بین‌المللی پول نشان دهنده وضعیت روابط میان پاکستان و چین از سویی و پاکستان و آمریکا از سوی دیگر است. تمایل فزاینده پاکستان به سمت آمریکا، عامل محقق نشدن نتیجه برد-برد مورد انتظار از راه گذر اقتصادی چین و پاکستان است که به بازتعریف روابط سیاست خارجی پاکستان منجر شد و پکن از ارائه هرگونه وام اضافی خودداری کرد.

تأثیر جنگ اوکراین بر ژئوپلیتیک انرژی پاکستان

جنگ اوکراین موجب دگرگونی در روابط و همکاری‌های بسیاری از بازیگران به ویژه مسکو شده، روسیه به بازار آسیا روی آورده و روابط خود را با پاکستان شکل داده است. همان‌گونه که می‌توان پیش بینی کرد، پاکستان نیز مانند بسیاری از کشورها تأثیر جنگ را احساس می‌کند و از آنجایی که دولت اسلام آباد در تأمین انرژی مشکل دارد، به دنبال خرید ارزان نفت است؛ به همین دلیل توافق با روسیه را در راستای حفظ منابع ارزی و غلبه بر افزایش قیمت نفت انجام داد.

 
شرایط ژئوپلیتیک پاکستان ایجاب می کند روابط خود را با روسیه و چین حفظ کند. درعین حال اسلام آباد می خواهد روابط خود را با آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا متعادل نگه دارد. بدون شک جنگ اوکراین بر زنجیره تأمین جهانی تأثیر گذاشته که یکی از آن‌ها افزایش شدید نرخ گاز طبیعی مایع (LNG) است. چرخش شرکت‌های تولید گاز مایع به بازارهای اروپایی به اختلال در قرارداد با پاکستان و عقب نشینی آن‌ها منجر شده است و حال اسلام آباد مجبور به خرید گاز گران‌تر است که نمود آن در وضعیت اقتصادی مردم پاکستان بازتاب دارد.

شرایط ژئوپلیتیک پاکستان ایجاب می کند روابط خود را با روسیه و چین حفظ کند. درعین حال اسلام آباد می خواهد روابط خود را با آمریکا و کشورهای اتحادیه اروپا متعادل نگه دارد

می‌توان گفت، شرایط اقتصادی پاکستان ایجاب می‌کند روابط خود با روسیه تقویت کند. علاوه بر این، به دلیل تحریم‌ها، مسکو تلاش می‌کند وزن بیشتری به بازار آسیا بدهد و توسعه روابط روسیه با پاکستان طبیعی است. اسلام آباد از گازپروم برای تسریع در ساخت خط لوله گاز شمال به جنوب (پاکستان استریم) دعوت کرد و این پروژه که قرار بود سال ۲۰۲۰ راه اندازی شود، تحت تأثیر تحریم‌های غرب علیه روسیه قرار گرفت و پیشرفت چشمگیری نداشت.

مشاهده می‌شود پاکستان برای حل مشکلات انرژی خود تلاش می‌کند همکاری‌های خود را با کشورهای حوزه خلیج فارس افزایش دهد، به‌گونه‌ای که یکی از وزیران دولت اسلام‌آباد گفت، پاکستان مایل است همکاری اقتصادی با عربستان سعودی را به سبک راه گذر اقتصادی چین و پاکستان توسعه دهد که آن را می‌توان یکی دیگر از ستون‌های سیاست خارجی چندوجهی توصیف کرد.

در مجموع، پاکستان که با درک همه‌جانبه سیاست خارجی و در نظر گرفتن توازن میان قدرت‌های بزرگ عمل می‌کند، نیاز به توسعه و تعمیق روابط خود با روسیه در زمینه انرژی دارد. این نیاز در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای سمرقند آشکار و بار دیگر در سفر وزیر نفت این کشور به مسکو مشاهده شد.

بهره‌برداری عربستان

پاکستان و عربستان روابط نظامی، سیاسی و اقتصادی سطح بالایی داشتند که قدمت آن به دهه ۱۹۶۰ بازمی‌گردد. اهمیت موقعیت جغرافیایی پاکستان، نقش مهمی که کارگران پاکستانی در کشورهای حوزه خلیج فارس ایفا می‌کنند و همچنین روابط نظامی، این کشور را به متحد نزدیک خود تبدیل کرده است. هر دو کشور در دهه ۱۹۸۰ موضع مشابهی در زمینه جنگ افغانستان داشتند و هر دو از جنبش مجاهدین حمایت مالی و نظامی کردند. در سال ۱۹۹۸، اسلام آباد نخستین آزمایش هسته‌ای خود را انجام داد و ریاض با تمام وجود از این اقدام حمایت کرد.

این همکاری بیش از یک سال پیش به دلیل وضعیت کشمیر متوقف شد، زیرا اسلام آباد زیر فشار تعهدات مالی خود به پکن به عربستان سعودی روی آورد، اما ریاض حمایت از هند را در این زمینه انتخاب کرد و در فوریه ۲۰۲۰، عربستان سعودی درخواست پاکستان برای تشکیل جلسه ویژه شورای وزیران امور خارجه سازمان همکاری اسلامی را رد کرد. این اختلافات به بهای سنگینی تمام شد، زیرا اسلام آباد بلافاصله ۲۰ میلیارد دلار وام از دست داد که در سال ۲۰۱۹ به‌وسیله‌ محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی متعهد شد در اقتصاد پاکستان به ویژه در ساخت مجتمع پتروشیمی در گوادر سرمایه گذاری کند.

در نهایت، عربستان سعودی در تلاش برای جلب رضایت متحدان خود رابطه گرم با پاکستان را ازسر گرفت. علاوه بر این، عربستان و امارات اعلام کردند پاکستان تا سال ۲۰۲۲ مجبور به بازپرداخت وام‌های خود نخواهد بود. همچنین در اواسط ماه گذشته مشاور مالی نخست وزیر پاکستان اعلام کرد اسلام آباد به عنوان بخشی از بسته حمایت اقتصادی وامی ۳ میلیارد دلاری از ریاض دریافت کرده است.

وام دریافتی از ریاض طبق مفاد بسته حمایتی که ماه گذشته امضا شد، به مدت یک سال و با نرخ بهره چهار درصد است. اعطای وام از جانب عربستان به پاکستان یک هفته پس از توافق صندوق بین المللی پول با پاکستان درباره اقدامات مورد نیاز برای احیای برنامه مالی ۶ میلیارد دلاری که به حالت تعلیق در آمده بود، انجام شد.

اهمیت ژئواکونومیکی ایران برای اقتصاد پاکستان

در بُعد انرژی، احتمالاً تأمین مستقیم گاز پاکستان به دلیل نیازهای داخلی ایران و تأثیر تحریم ها که به نوعی در خط لوله صلح نیز مشاهده شد، امکان‌پذیر نباشد، اما تهران می‌تواند با همکاری روسیه یا قطر در چارچوب سوآپ یا ترانزیت نقش اساسی داشته باشد. همچنین هرچند ایران به دلیل شرایط اقتصادی توان اعطای تسهیلات مانند عربستان به پاکستان را ندارد، اما با بهره گیری از موقعیت سرزمینی خود می‌تواند در زمینه تهاتر یا تقویت بازارچه‌های مرزی بخشی از نیازهای کالایی پاکستان را تأمین کند.

تکمیل مسیر رشت - آستارا برای اهداف تجاری روسیه از اهمیت بالایی برخوردار است و راه را برای دسترسی روسیه به پاکستان هموار می کند. در واقع بخش روسی-پاکستانی راه گذر شمال-جنوب تنها راه عملی برای گسترش تجارت دوجانبه است. به نظر می‌آید از زمان توافق فوریه ۲۰۲۱ برای ایجاد راه آهن پاکستان-افغانستان-ازبکستان، با توجه به بحران فلج کننده اقتصادی پاکستان، این راه آهن در حال حاضر از دستور کار خارج شده باشد. 

به عبارت دیگر به جای افغانستان برای تسهیل تجارت پاکستان، این نقش اکنون به‌وسیله ایران ایفا خواهد شد که اهمیت جمهوری اسلامی را برای هر دو کشور روسیه و پاکستان بیشتر می‌کند.

بهره سخن

بدون تردید ایران در کانون پروژه‌های ارتباطی است. ایران هم کشور ترانزیتی غیرقابل جایگزین راهگذر شمال-جنوب و هم لنگرگاه راه گذر اقتصادی چین - آسیای مرکزی - آسیای غربی به اروپاست. پاکستان اکنون می‌تواند به فهرست کشورهایی افزوده شود که برای تسهیل تجارت خود با روسیه به ایران تکیه خواهند کرد. 

در مجموع می‌توان این‌گونه برداشت کرد، موقعیت ترانزیتی ایران و اهمیت ژئواکونومیکی آن، تأثیر بسزایی در تقویت اقتصادی پاکستان و رهایی از وام‌های صندوق بین المللی پول یا وام های عربستان دارد.